RDA

LỜI MỞ ĐẦU

          Hiện nay nước ta đang trong quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước nhu cầu thông tin phục vụ cho hoạt động lao động sản xuất của con người ngày càng tăng lên nhanh chóng. Trong thời đại bùng nổ thông tin sự gia tăng của các loại hình xuất bản phẩm hiện đại, việc ứng dụng công nghệ thông tin đã tác động lớn đến hoạt động của các cơ quan TT – TV. Từ các thư viện truyền thống các cơ quan đã dần chuyển mình trở thành các trung tâm TT – TV, thư viện điện tử, thư viện số, nơi cung cấp thông tin cho mọi đối tượng NDT. Sự thay đổi về công nghệ cũng như nhu cầu tin vô cùng đa dạng, phong phú của NDT đã đòi hỏi ngành thư viện phải không ngừng tìm tòi, đổi mới, ứng dụng các chuẩn mới phù hợp tình hình thực tế đáp ứng phục vụ thông tin tốt cho NDT. Hiện tại có rất nhiều chuẩn TT – TV đang được các cơ quan lựa chọn và áp dụng rộng rãi đã mang đến những lợi ích to lớn. Trong đó có các chuẩn phổ biến và được áp dụng nhiều nhất như: MACR21, AACR2, DDC, Dublin core,… Tuy nhiên do tác động lớn của công nghệ thông tin, nhu cầu tin của NDT đặt ra yêu cầu tìm kiếm thông tin phải chính xác, mô tả các nguồn tài nguyên do đó IFLA đã nghiên cứu và đưa ra chuẩn mới đó là RDA – mô tả và truy nhập tài nguyên dự định sẽ thay thế cho AACR2 trong tương lai. Để có thể tìm hiểu và có cái nhìn đầy đủ, chính xác về RDA tôi xin giới thiệu về RDA và đưa ra những so sánh sự khác biệt giữa AACR2 và RDA.

Phần 1: Giới thiệu về RDA

RDA có tên tiếng Anh đầy đủ là: Resource Description and Access - “Mô tả và truy cập tài nguyên"

Đây là quy tắc biên mục "Mô tả và truy cập tài nguyên" đang được IFLA nghiên cứu và dự định sẽ áp dụng thay thế cho AACR2 đang sử dụng rộng rãi tại các cơ quan TT – TV hiện nay.

1.1 Sơ lược về xuất xứ của RDA

Vào năm 1997 hội nghị quốc tế về các nguyên tắc và tương lai phát triển của AACR (International Conference on the Principles and Future Development of AACR) đã diễn ra tại Toronto, Canađa. Mục đích ban đầu hội nghị là thay thế AACR2. Dự định ban đầu AACR2 sẽ được chuyển thành AACR3 nhưng sau đó hội nghị đã quyết định đổi tên thành Resource Description and Access (RDA) – mô tả và truy cập tài nguyên. Bản thảo cuối cùng của hội nghị đã được công bố trên Internet năm 2008 để lấy ý kiến. Bản chính thức đầu tiên dự kiến xuất bản vào giữa năm 2010 (vào tháng 06 năm 2010).

1.2 Nền tảng RDA

RDA có mối quan hệ chặt chẽ với các chuẩn khác. Nó được xây dựng dựa trên nền tảng của các chuẩn mô tả và các khổ mẫu dữ liệu đang được sử dụng rộng rãi trong các cơ quan TT – TV hiện nay như: AACR2, ISBD, MARC 21 Format for Bibliographic Data, MARC 21 Format for Authority Data, Dublin Core, RDA/ONIX Framework for Resource Categorization.

1.3 Mục tiêu xây dựng RDA

Để đáp ứng được các nhu cầu ngày càng cao của NDT trong điều kiện sự ra đời và phát triển nhanh chóng của các loại hình tài liệu hiện đại, tài nguyên điện tử,… mục tiêu xây dựng RDA để đáp ứng nhu cầu của người sử dụng cần đạt được các mục tiêu sau:

Thứ nhất: tìm được tài nguyên phù hợp với tiêu chí của lệnh tìm. Có nghĩa là tìm được đúng tài nguyên theo đúng các tiêu chí được đưa ra trong biểu thức tìm, lệnh tìm của NDT, không bị mất tin hoặc hệ thống báo không tìm được tài nguyên phù hợp với yêu cầu. Ví dụ: Lệnh tìm Điện tử công suất, sách giáo trình, năm xuất bản từ 2008 – 2010, sẽ tìm được tài nguyên phù  hợp với các tiêu chí mà lệnh tìm NDT đã đưa ra.

Thứ hai: tìm được mọi tài nguyên là hiện thân của 1 tác phẩm hoặc biểu hiện của tác phẩm. Ví dụ: NDT đưa lệnh tìm về Romeo và Juliet thì mọi hiện thân và biểu hiện của tác phẩm này đều phải được tìm thấy. Kết quả tìm: 1/ Tác phẩm Romeo và Juliet của William Shakespeare. 2/ Phim Romeo và Juliet của FrancoZeffirelli.
          Thứ ba: tìm được mọi tài nguyên liên quan đến một cá nhân, tập thể hoặc dòng họ. Ví dụ: Lệnh tìm trường Đại học Bách Khoa Hà Nội thì sẽ tìm được mọi tài nguyên liên quan đến tập thể này.

Thứ tư: tìm được mọi tài nguyên liên quan đến một chủ đề. Ví dụ: tìm chủ đề Kinh tế vĩ mô sẽ tìm được mọi tài nguyên có liên quan đến chủ đề này.

Thứ năm: tìm được các tác phẩm, biểu hiện, biểu thị và tài liệu liên quan đến các các tác phẩm, biểu hiện, biểu thị và tài liệu tìm được theo yêu cầu tìm. Ví dụ: Tìm Chí phèo sẽ tìm được các tác phẩm khác của Nam Cao, các loại hình tài liệu khác nhau, các tài liệu có liên quan đến tác phẩm Chí Phèo đã tìm được.

Thứ sáu: tìm được cá nhân, dòng họ hoặc tập thể phù hợp với tiêu chí nêu trong câu hỏi. Ví dụ: câu hỏi tìm về nhà thơ Nguyễn Trãi sẽ tìm được cá nhân có kết quả phù hợp với lệnh tìm được đưa ra.

Thứ bảy: tìm được cá nhân, dòng họ hoặc tập thể mà họ liên quan đến cá nhân, dòng họ hoặc tập thể tìm thấy trong câu hỏi. Ví dụ: tìm Hồ Chí Minh sẽ tìm được các cá nhân, dòng họ, tập thể có liên quan đến Hồ Chí Minh.

Thứ tám: định danh được tài nguyên được mô tả.

Thứ chín: định danh được cá nhân, dòng họ, tập thể được trình bày trong dữ liệu.

Thứ mười: lựa chọn được tài nguyên phù hợp với yêu cầu.

Mười một: lựa chọn được tài nguyên phù hợp về hình thức, đối tượng hướng đến, ngôn ngữ.

Mười hai: nhận được tài nguyên.

Mười ba: hiểu được quan hệ giữa 2 hoặc nhiều thực thể;

Mười bốn: hiểu được quan hệ giữa thực thể được mô tả và tên mà qua đó thực thể được biết đến, ví dụ hình thức của tên ở các ngôn ngữ. Ví dụ: giữa hình thức của tên của cùng 1 tác phẩm ở các ngôn ngữ khác nhau: Cuốn theo chiều gió (tiếng Việt). Gone with the wind (tiếng Anh). NDT vẫn hiểu được thực thể được mô tả là tác phẩm văn học Gone with the wind tên tiếng Anh và tên được dịch sang tiếng Việt được biết đến nhiều nhất là Cuốn theo chiều gió.

Mười năm: hiểu được tại sao tên hoặc nhan đề được chọn làm tên, nhan đề ưu tiên.

Mười sáu: Hiệu quả về chi phí: phải hỗ trợ người dùng theo cách thức hiệu quả nhất về chi phí.

Mười bảy: Linh hoạt: Dữ liệu phải độc lập về khổ mẫu, vật mạng hoặc hệ thống lưu giữ. Có thể sử dụng trong nhiều môi trường.

Mười tám: Tính kế tục: Dữ liệu phải có thể tích hợp được vào các CSDL đang tồn tại đặc biệt AACR2. Do được xây dựng trên nền tảng AACR2 và sẽ thay thế AACR2 do đó RDA phải được thiết kế tương thích và có thể chuyển đổi dễ dàng từ AACR2 sang. Nó vừa đảm bảo tính kế thừa và cũng mang lại hiệu quả cao trong việc tiết kiệm chi phí.

1.4 Yêu cầu thiết kế RDA

Trong thiết kế RDA cần phải đạt được 14 yêu cầu quan trọng sau đây:

* Thứ nhất: Sự toàn diện

* Thứ hai: Sự nhất quán

* Thứ ba: Sự rõ ràng

* Thứ tư: Sự hợp lý

* Thứ năm: Tính cập nhật

* Thứ sáu: Sự tương thích

* Thứ bảy: Sự thích ứng

* Thứ tám: Sử dụng dễ dàng và hiệu quả

* Thứ chín: Khổ mẫu/Định dạng

* Thứ mười: Tính tổng quát hoá

* Mười một: Tính đặc thù

* Mười hai: Tính vừa đủ

* Mười ba: Nhất quán về thuật ngữ

* Mười bốn: Có cấu trúc tham chiếu

1.5 Nguyên tắc của RDA

RDA phải đảm bảo các nguyên tắc sau đây:

* Phân hoá

* Vừa đủ

* Quan hệ

* Đại diện

* Chính xác quy định

* Ưu tiên ngôn ngữ

* Sử dụng đại chúng

* Tính đồng nhất

1.6 Vấn đề trình bày và nội dung RDA

RDA sẽ là một chuẩn về mô tả nội dung mà không phải là chuẩn về trình bày hoặc hệ thống mã. Do đó nó độc lập với các khổ mẫu dữ liệu và các khổ mẫu trình bày. RDA độc lập với khổ mẫu dữ liệu như: MARC 21, MODS. Nó cũng độc lập với khổ mẫu trình bày như: AACR2, ISBD, trình bày của OPAC.

 1.7 Phạm vi của RDA

RDA cung cấp một tập hợp những hướng dẫn và chỉ dẫn hình thành dữ liệu mô tả và dữ liệu truy cập có kiểm soát để hỗ trợ phát hiện tài nguyên. 4 khái niệm cơ bản nhất trong phạm vi RDA gồm: Dữ liệu mô tả; Dữ liệu truy cập có kiểm soát; Tài nguyên; Phát hiện tài nguyên.

Các khái niệm cơ bản

Tài nguyên (resource): một đối tượng thông tin xác định. Đối tượng có thể nhìn thấy được hoặc không nhìn thấy.

Phát hiện tài nguyên là hoạt động bao quát những nhiệm vụ của người dùng gồm có: tìm được, định danh, lựa chọn, nhận được.

Dữ liệu mô tả: là dữ liệu dùng để mô tả tài nguyên. Dữ liệu mô tả thể hiện các thuộc tính và quan hệ liên quan đến các thực thể: Tác phẩm, biểu hiện, biểu thị và tài liệu theo mô hình FRBR .

Dữ liệu điểm truy cập có kiểm soát: là dữ liệu mô tả một thực thể (như cá nhân, dòng họ, tập thể) được trình bày bởi một điểm truy cập có kiểm soát. Nó phản ảnh thuộc tính và quan hệ liên quan đến thực thể cá nhân, dòng họ và tập thể theo mô hình FRAD.

Yếu tố

Thuộc tính và quan hệ liên quan đến tài nguyên hoặc thực thể được trình bày trong RDA thành những Yếu tố (Element) hoặc đặc tính. Về cơ bản là các yếu tố trong RDA tương ứng với thuộc tính và quan hệ trong FRBR. Ví dụ: Nhan đề trong RDA tương ứng với Nhan đề của Biểu thị trong FRBR.

Mỗi yếu tố của RDA có thể có tiểu loại yếu tố (element subtypes). Ví dụ: Yếu tố Nhan đề có thể có các tiểu loại yếu tố như: Nhan đề chính; Nhan đề song song; Nhan đề cũ,... Trong mỗi yếu tố hoặc tiểu loại lại có thể có những tiểu yếu tố hoặc yếu tố con khác. Ví dụ: yếu tố Thông tin xuất bản có thể có các tiểu yếu tố khác như: Nơi xuất bản; Tên nhà xuất bản; Năm xuất bản

Loại thuộc tính

Các thuộc tính và quan hệ được thể hiện bằng các yếu tố trong RDA được xếp vào các loại thuộc tính chung sau: Nhãn (Label): một chuỗi ký tự có chức năng phân biệt thực thể này với thực thể khác (như tên, nhan đề, số định danh,...); Số lượng (Quantity): một số định lượng một số khía cạnh của thực thể (khối lượng, kích thước, thời gian,..); Chất lượng (Quanlity): Một đặc trưng về cấu trúc hoặc bản chất của thực thể (màu sắc, ngôn ngữ, thể loại,...); Kiểu/Loại (Type): một phạm trù của các đặc tính của một thực thể (loại vật đựng, loại vật mang, loại nội dung,...);Vai trò (Role): phần việc hoặc chức năng được thực hiện bởi thực thể trong mối liên quan với thực thể khác (chức năng do cá nhân, tập thể, dòng họ thực hiện đối với nội dung của tài nguyên,...).  

1.8 Cấu trúc của RDA

Dự kiến RDA sẽ được chia thành 10 phần với hai phần chính như sau:

* Phần 1 - 4 bao quát các yếu tố liên quan đến các thuộc tính của thực thể trong FRBR và FRAD.

* Phần 5 - 10 bao quát các yếu tố liên quan đến quan hệ xác định trong FRBR và FRAD

Cấu trúc RDA

Phần 1: gồm các chương 1- 4. Bao gồm: thuộc tính của biểu thị và tài liệu (chương 2); Lựa chọn tài nguyên phù hợp với người sử dụng theo khổ mẫu và mã hoá (Chương 3); Thu nhận tài nguyên (Chương 4).

Phần 2: gồm các chương 5 – 7. Gồm có: Về hướng dẫn chung (Chương 5); về thuộc tính của tác phẩm và biểu hiện (Chương 6); Lựa chọn tác phẩm và biểu hiện theo yêu cầu của người dùng liên quan đến nội dung (Chương 7).

Phần 3 gồm: Bao quát thuộc tính của cá nhân (Chương 9), Dòng họ (Chương 10) và Tập thể (Chương 11).

Phần 4: bao quát thuộc tính của khái niệm (Chương 13), Đối tượng (Chương 14), Sự kiện (Chương 15) và địa điểm (Chương 16)

Phần 5: Bao quát quan hệ chính giữa tác phẩm, biểu hiện, biểu thị và tài liệu (Chương 17).

Phần 6: Bao quát quan hệ được sử dụng để tìm các Tác phẩm (Chương 19), biểu hiện (chương 20), biểu thị (chương 21) và tài liệu (chương 22) liên quan với người, dòng họ, tập thể.

Phần 7: Bao quát quan hệ sử dụng để tìm tác phẩm về một chủ đề (chương 23).

Phần 8: Bao quát quan hệ được sử dụng để tìm các tác phẩm liên quan (chương 25), các biểu hiện liên quan (chương 26), các biểu thị liên quan (chương 27) và các tài liệu liên quan (chương 28).

Phần 9: Bao quát các quan hệ sử dụng để tìm các cá nhân liên quan (Chương 30), dòng họ liên quan (Chương 31) và tập thể liên quan (Chương 32).

Phần 10: Bao quát các quan hệ sử dụng để  tìm các khái niệm liên quan (chương 34), đối tượng liên quan (chương 35), sự kiện liên quan (chương 36) và địa điểm liên quan (chương 37).

Để đảm bảo tính thống nhất, RDA còn có nhiều phụ lục để hướng dẫn chi tiết như: Phụ lục về viết hoa; Phụ lục về viết tắt; Phụ lục về mạo từ; Phụ lục so sánh tương đương RDA với ISBD, MARC, Dublin Core.

Phần 2: So sánh sự khác biệt giữa AACR2 và RDA

Các yếu tố so sánh sự khác biệt giữa AACR2 và RDA:

Thứ nhất: Tên gọi

AACR2: Anglo-American Cataloging Rules 2 - Quy tắc biên mục Anh - Mỹ AACR2.

RDA: Resource Description and Access - Mô tả và truy cập tài nguyên.

Thứ  hai: Quá trình hình thành và phát triển

AACR2:

- 1967: AACR ra đời.
- 1978: AACR2 ra đời

- 1988: AACR2R (revision)

- 1998: AACR2R xuất bản lần 2 

- AACR2 được chỉnh lý thường xuyên, bản tiếng Anh  2005 đã được Trung tâm Thông tin Khoa học và công nghệ Quốc gia dịch sang tiếng Việt, xuất bản năm 2009, dày trên 600 trang.

RDA:

- Năm 1997 International Conference on the Principles and Future Development of AACR (hội nghị quốc tế về nguyên tắc và tương lai phát triển của AACR) đã diễn ra tại Toronto, Canađa. Dự định chuyển thành AACR3 sau đã đổi thành Resource Description and Access RDA.

- Bản thảo cuối cùng của hội nghị đã được công bố trên Internet năm 2008 để lấy ý kiến.

- Bản chính thức đầu tiên dự kiến xuất bản vào tháng 06 năm 2010.

Thứ ba: Mô tả

AACR2

AACR2 được xây dựng dựa trên nền tảng của ISBD nên mô tả cũng sử dụng đa số các yếu tố của ISBD. Tuy nhiên AACR2 chi tiết, rõ ràng, ngắn gọn và dễ hiểu hơn so với ISBD.

AACR2 chủ yếu mô tả theo loại tài liệu. Nó được dùng trong các cơ quan TT – TV để mô tả cả tài liệu truyền thống và tài liệu hiện đại. Tuy nhiên đa số là mô tả tài liệu truyền thống, mô tả tài liệu hiện đại chưa nhiều.

RDA

RDA sử dụng thuộc tính của các thực thể theo FRBR để mô tả. RDA mô tả theo loại nội dung và vật đựng.

Thứ tư: Truy cập

AACR2:

AACR2: các phần về chọn điểm truy cập; Lập tiêu đề mô tả; Tham chiếu được trình bày trong phần 2 của AACR2.

RDA

Truy cập theo các quan hệ trong FRBR; Thuộc tính của thực thể của FRAD; Quan hệ của FRAD; Quan hệ chủ đề.

Thứ năm: Cấu trúc

AACR2 gồm có 26 chương. Cấu trúc của AACR2 bao gồm 2 phần chính:

Phần 1: Mô tả tài liệu (từ chương 1 - 13) gồm các chương chia theo loại hình tài liệu bao gồm các quy tắc mô tả tổng quát, quy tắc mô tả từng loại hình tài liệu cụ thể như: mô tả  sách, sách mỏng, bản đồ, âm nhạc, ghi âm,…

Phần 1 bao gồm:

§  Quy tắc tổng quát

§  Vùng nhan đề và thông tin trách nhiệm

§  Vùng lần xuất bản

§  Vùng chi tiết đặc thù

§  Vùng xuất bản phát hành

§  Vùng mô tả vật lý

§  Vùng tùng thư

§  Vùng phụ chú

§  Vùng số tiêu chuẩn quốc tế và điều kiện thu thập

Ví dụ: chương 1: Mục 1.1 Nhan đề và thông tin trách nhiệm.

Phần 2. Chọn điểm truy cập; Tiêu đề mô tả; Tham chiếu ( từ chương 21 - 26).

Chương 21: Lựa chọn điểm truy cập

Chương 22: Tiêu đề cá nhân

Chương 23: Địa danh

Chương 24: Tiêu đề tập thể

Chương 25: Nhan đề đồng nhất

Chương 26: Tham chiếu

Số quy tắc AACR2 dựa trên số chương và số vùng của ISBD. Cách phân chia này tạo điều kiện theo dõi dễ dàng, tra cứu và sử dụng thuận lợi.

Ví dụ về các vùng của ISBD là các quy tắc trong một chương: 

Quy tắc 2.1 - Nhan đề và thông tin trách nhiệm

Quy tắc 2.2 - Lần xuất bản

Quy tắc 2.3 - Chi tiết đặc thù của dạng tài liệu

Mỗi chương trong AACR2 là một vấn đề

RDA

Cấu trúc RDA gồm 10 phần chia theo những vấn đề thuộc tính của các thực thể. Quan hệ: Quan hệ chủ yếu; Quan hệ cá nhân, dòng họ, tập thể với tác phẩm; Quan hệ chủ đề,... 

Thứ sáu: Thuật ngữ

Các thuật ngữ trước đây được sử dụng trong AACR2 nay RDA sử dụng các thuật ngữ thay thế tương đương với cùng một nội dung, ý nghĩa. Những thuật ngữ được thay đổi như sau:

Thuật ngữ sử dụng trong AACR2

* Tiêu đề (Heading)

* Tiêu đề cho phép (Authorized heading)

* Bản mô tả chính (Main Entry)

* Bản mô tả bổ sung (Added Entry)

* Kiểm soát nhất quán (Authority control)

* Nhan đề đồng nhất (Uniform title)

Thuật ngữ sử dụng trong RDA

* Điểm truy cập (Access point)

* Điểm truy cập ưu tiên/Prefered Access Point

*Điểm truy cập chính (primary access point)

* Điểm truy cập cấp hai/Secondary Access point

* Kiểm soát điểm truy cập/Access point control

* Nhan đề ưu tiên/Preferred title

KẾT LUẬN

                                                                        

          Qua sự trình bày sơ lược về RDA và một số so sánh giữa AACR2 và RDA đã giúp chúng ta hiểu hơn về RDA. Trong tương lai không xa nhận thức được sự tác động mạnh mẽ của công nghệ thông tin, sự ra đời, phát triển mạnh mẽ của những tài nguyên, loại hình thông tin mới hiện đại các cơ quan sẽ ứng dụng RDA vào hoạt động của mình nhằm chuẩn hoá, hội nhập với xu thế của sự phát triển. Mặc dù ban đầu có nhiều khó khăn với những thay đổi, chưa quen thuộc với các khái niệm, thuật ngữ mới trong RDA nhưng cơ bản RDA được xây dựng trên sự kế thừa của AACR2 nên việc tìm hiểu, kinh nghiệm làm việc, có kiến thức vững chắc về AACR2 sẽ giúp việc áp dụng RDA nhanh chóng và hiệu quả hơn.